ROTEIRO LUÍSA VILLALTA
Os roteiros imaginários (ou não) são uma versão fantasiosa dos roteiros biográficos. Exigem por parte das participantes a capacidade de se deslocar a outros lugares pois o espaço em que se desenvolvem não deixa de ser uma metáfora doutros espaços.
Os roteiros imaginários (ou não) nascem da leitura atenta da obra das autoras roteiradas e não são outra cousa que uma escusa para partilharmos os seus textos.
A autora que hoje nos ocupa é Luísa Villalta. E o primeiro que devemos afirmar é que não pudemos ler a sua obra completa, porque não nos foi acessível. Eis a maldição das invisíveis. Esgotadas, descatalogadas, sumidas em naves industriais de polígonos estranhos, as palavras da poeta têm difícil chegar a nós, e perdemos a ligação, a gineologia.
Construimos este roteiro apoiadas na leitura de Teoría de Xogos (1997), As chaves do tempo (2001), En concreto (2003), Papagaio (2004), Libro das Colunas (2005), e Obra Dramática Completa (2018), ademais de artigos, poemas e entrevistas disponíveis na rede.
1. Praza da Fariña
Si, agora falarei eu. Ouvirán de min o que son realmente, o que sinto, todo o que son capaz de transmitir. Pero, conto co seu interese e a sua colaboración? (Mira para as cadeiras esperando aprobación.) Vexo que asenten. O que vale é estar entre amizades. Amizades e colaboradoras. A artista e o seu público son duas caras da mesma moeda. Estamos destinadas a celebrar xuntas un grande mistério: a Arte. Brindemos por iso.
De Concerto para un home só, 1989[1].
É impossível contar Luísa Villalta sem contar a sua cidade. C., a Cidade do Norte, a Cabeza, Garda, Chave, Forza e Antemural de reino renacido[2].
O meu nome é o da Cidade Alta, afirma-se, nem erva-luísa nem flor nem adorno em beleza. Concreto, cimento, solar e ruína. Muro e porta. Cidade Alta. Nascida em frente de si própria, cando a Pescadería era un leito de sereas / e a serpe demorada na voz dos meus avós / vento dos ventos.
E com a Cidade Alta, na Cidade Alta, o amor polo redondo vocábulo, a soma agreste[3]: as palavras são gente, diz a Luísa que diz Pessoa. Há no trabalho de Luísa Villalta um prurido intenso em volta do significado exato, da não deserção dos significados sinceros, que afirma no Libro das Colunas[4]. Revelar o acorde medido, marcar entre silêncios o que querem dizer indignação e dignidade, liberdade, independência, chapapote, circunstância, urbanismo ou saqueio, democracia ou revolução pasmada, povo e poesia.
E com as palavras, os nomes. Nunca vin tanto silencio belixerante / mordendo a destrucción de tantos nomes[5]. Como esta praça de Azcárraga em que estamos mas não, porque é na realidade praça da Farinha. E são os nomes da cidade, dos bairros, das ruas, dos edifícios, que povoam e se estendem e crescem e revoam, levados do vento, nos textos de Luísa Villalta:
OESTE
(céfiro)
Vente ventiño mareiro
vente noso compañeiro
Vén o vento do marzo
perpasa a cima do monte
e vén Vismar as partes feridas da nosa historia incongruente
Parece mentira o vento
o santo Sampedro que se levanta do mar
acaneando sobre a gadoupa cravada nas Illas
e vén vendarnos o Pé encetado pola Rata
Aquelas ratas que nos afusilaron tan sen remedio
como Bois mansos que éramos todos até aquel mesmo día
e máis mansos despois agardando cada verán o xeneral
abafante que decretaba as festas en estado de sitio
Bois nós, adicados às Amorosas tarefas
de alindar os Bens de noso
ou tremer no recordo insomne
que a ponta do campo das Durmideiras nos facía soñar
e esquecer
mais soñar e soñar aínda
com despertares de rúas Altas e Novas na cidade máis profunda
a do alén de nós, do alén e alento da nosa historia prohibida
Como, di ti, bardo de ferro prisoeiro,
como embubela a luz do faro cabo do Lobo
cando o vento vén tan frouxo do oeste
tan inxel que unicamente serve para mover os días eternos
de encarceramento em chaflán?
Contigo nós, aprisoados, como aprisoada ficou a esperanza
no fundo da caixa de estaño
A teimuda espera reside aquí e espera, espera aínda
espera o vento de sementar na Agrela que nos vai quedando
onde apesar do tempo criamos o nosos Bairros de Flores:
roseiras, margaridas e durmideiras talvez
mais durmideiras loucas para despertar as Ánimas
coas ondas escachantes das Portas dos Anxos
e mais as ánimas Estradas ante o campo dun Santoamaro enviso
convencido, vencido, seducido pola morte
E unha vez o vento veña e acabe por vir
de Visma vismarnos tanta pezoña
Orzaremos por fin
orzamentos sen fin proa a nós
De En concreto, 2004, pág. 29.
[1]Recolhido no volume Obra Dramática Completa, editado pola Agrupación Cultural Alexandre Bóveda, pág. 32. Feminizamos o texto para o dizer a Luísa e marcamos en itálico as mudanças.
[2]En concreto, pág. 95.
[3]…que cantou José Afonso: https://youtu.be/JXu1mzVISAc
[4]Libro das Colunas, pág. 73.
[5]En concreto, pág. 26.
2. Casa Cornide
As rúas son o seu uso. Evidentemente as rúas somos quen pasamos por elas, vivemos nelas e, como entre nós, lles (nos) damos nome[1]. Só podo imaginar a poeta, em lendo-a, flaneur perdida por entre as ruas da cidade, e sei-na, porque o escreveu também, indignada com a marca que em nós deixou aquele generalíssimo que “veraneaba entre hortensias e garda moura no concello”[2]. Em 26 de setembro de 2017 Luísa fez parte das 10 ativistas que ocuparam esta Casa de Cornide para denunciar a sua espoliação e exigir a sua devolução ao povo galego. Diredes que já não estava entre nós, mas sempre está: dessa varanda, Luísa recitou os nomes dos fuzilados no Campo da Rata entre os acordes do seu violino, que saiu da caixa uma última vez. Maravilha foi, emoção pura: melodia, silêncio e nomes que são gente. Nomes que são gente, silêncio e melodia.
Ana Romaní[3] fala-nos do entusiasmo crítico que bate nas colunas que Luísa Villata publicou n’A Nosa Terra entre 2002 e 2004. Nunca desmentiremos Ana Romaní, que insiste na implicação consciente da poeta na ação e no pensar coletivo: unha frecha aponta na miña dirección atravesándome: / formo parte, canta em En concreto. E hoje, cá, lemo-la a reflexionar sobre o ditador e o seu peso tonelódico, enorme como os perpianhos desta casa que é nossa:
Cultura, cultureta, culturismo
Unha clase de fame que non damos superado desde a posguerra é a fame de cultura. Entre o automatismo que impelía a Millán Astray a levar a súa única man á pistola ante a só mención da palabra e os nosos días de hoxe, foron cambiando as cousas, é certo, pero o verme da escaseza, da infravaloración, da cutrería en definitiva, aínda nos roe por dentro o estómago da cabeza, se segue a valer de analoxía. No tempo de Franco, non cabían matices: a prohibición foi, por desgraza, a súa maior homenaxe à cultura. Por iso mesmo, no tempo e circunstancias que eu atinxo a testificar, a cultura tamén acadou o valor de maior arma contra a ditadura en favor da liberdade de pensamento, de información e de opinión, núcleo mesmo de todas as demais liberdades. Canda a cultura, o sentido crítico e a dignidade virían por si sós a construír unha sociedade xusta. Así o crimos un día e así miramos de poñelo en práctica tanto no persoal como no colectivo desde entón. Pero chegaron arrecendos democráticos, e con eles tamén chegou un momento en que tanto afinco, para alén de inútil, caiu no demodé. Quen non se lembra? Eran tempos de goberno “progresista”, portanto, sentido crítico, liberdades, para que? Tempos foron en que a cultura de súpeto se volveu aborrecida, mesmo triste, boa só para aqueles energúmenos que non sabían divertirse e tirar partido da “movida” subvencionada e proto-industrial, o que se deu en chamar a “cultureta”, coas súas xentes recén empoleiradas, satisfeitas, submisas e que, agás naquela primeira oposición á OTAN, depuxeron as súas armas críticas en favor da morna tranquilidade creativa. Mais eis que paso a paso veu achegándose o antigo monstro da direita que estaba acazapado. Pero agora volve entrenado, o moi cuco, sabendo que recuperou todo agás aquilo que aínda o fai trousar: esa caste de cultura que serve entre outras cousas para razoar un non á guerra ou o direito de autodeterminación. E, como sabe que cultura non a ten nen a soporta, dedícase, nun alarde de confusión, a practicar o “culturismo”, isto é, reforzar a musculatura opresora, utilizando como incríbeis anabolizantes os supostos 350 “intelectuais” que dan publicidade ao pintoresco partido de Unificación Comunista, manifestando que é certo, que até aí chega a consigna de “Una, Grande y Libre”.
Do Libro das Colunas, 2005, pág. 109 (2005 e tão atual!)
[1]Libro das Colunas, pág. 91.
[2]Libro das Colunas, pág. 91.
[3]https://www.facebook.com/asega.critica/videos/427621882661624
3. Trás de Maria Pita, no aquartelamento de Atocha
Ao tempo que resulta impossível desligar Luísa Villalta da Cidade Alta, impossível é desligá-la da música. A música é simplesmente tempo que passa. Como a poesia, afirmamos nós. Não era poeta Luísa Villalta: era artista. Visão ampla, recursos múltiplos, música nos olhos, tinta nas mãos. O violino cala, agora falo eu[1]. Na casa do seu editor mais querido, Pancho Pillado, participava em soirés músico-poéticas nas que ademais de gozar, miravam de arranjar o mundo, o país, a vida. Poesía e música atravessam-se na obra da autora. Temas, ritmos, citações, silêncios, partituras, pentagramas.
Isto é poesia, un ruido provocado.
Non ornamento, arabesco para as pontas dos dedos:
inecesários encaixes para a alma dormir ou sentir
a levedeza da onda cando apenas chega a romper.
Provocación de boca con fame, isto.
E a fame adormece
ou reclama.
Fronte á rutina, o rito da palabra tensa a pel
do mundo: un tambor que desperta. A pel estremece-se
porque recoñece a morte que baila fóra da tumba.
Isto é tamén unha muller que resiste[2]
Luísa Villalta gostou sempre deste recanto da cidade. Elevada sobre Maria Pita, era isto como ponte, como espaço entre mares que deixa passar o vento do Norte, o zéfiro duro e frio vindo do Leviatám de um só olho. E aqui vinha Luísa, adolescente estudante de música, num ato de rebeldia pacifista, tocar o violino, tambor que desperta, perante os guardiãs da guerra. Pousava a caixa do instrumento no chão, olhava, com a sua vertigem darrasto, para as guaritas grandes e principais do quartel e arrancava das cordas melodias de Bach. Félix Mendelssohn criou un xénero musical tan paradóxico como expresivo, a canción sen palabras (lied ohne wörte), pezas para piano só, que deixan o argumento da melodía a disposición da imaxinación de quen ouve. Pouco sabía Mendelssohn que o que estaba a definir era todo un modelo de actuación que se viría plasmar na nosa música de fondo: non hai letra, non hai logos, non hai razón, só a melodía dunha marcha militar que conxuga caprichosa e esperpenticamente os matices do God Save the Queen, o Yankee Doodle e o Batallón de Modistillas, escreveu para nos opinar de Bush e as batalhas de Ocidente[3] em um texto que bem valeria para reflexionarmos 20 anos após (estamos em guerra). Não quer ser Luísa melodia sem letra. E faz parte. E posiciona-se:
LESTE
(euro)
Ao vento soán, nen a man
Velaí vén, velaí ven
mais este vento non nos move
os guardachuvas tiovivos baixo o torvón tranquilo
Un sorriso sen sibila percorre todos pasquíns
anunciando inbecilmente as emocións feirantes
e os sagrados éxtases da adquisición
Aquí hai homes que preparan unha guerra sosegada
ante mesas aborrecidas de papeis macilentos
de mans cegas a calquera utilidade
de virus estrategas entre tanta rotina
O vento cheira a cadáver
a vítima diaria da harmonía universal
a apocalíptico vertedoiro
antes de sementar nas nosas almas vencidas
unha canción sen memoria
Unha guerra soa sempre aínda
desde moi lonxe un estertor terminante
vén procurar os cristais da Cidade
que se despede continuamente de si mesma
Formigoneiras vacunas, trades rientes, o pensamento ocupado
a discusión das células sobre o seu proseguir
bombas de diversión
ecos desde lugares extremos
case sen son, ecos secos tan secos
que dificilmente sentencian a súa propia morte
xorda como muller nos seus últimos vestidos
como un “parece que mañá vai chover” no elevador
como unha nai devorada pola familia faminta á volta do mercado
Nunca vin tanta guerra en tanto soño
– na película de onte quizá-
como no corazón partido entre os anuncios
– nas últimas fileiras as bocas adestradas
mordían despiadadas despedidas-
como nun filme de amor morto en combate
Nos domingos tranquilos
cando a paz aborrece a espera
saio do cine coas palabras abrochadas
por se o vento abana os edificios
por se o vento vén de dentro
por se a rúa se alonga máis alá da madrugada
Nunca vin tanto silencio belixerante
mordendo a destrución de tantos nomes
Mais este vento non nos move
non acontece nada nos tiovivos das lúas do almanaque
non pasan sucesións de moradores
exército esquecido na guerra definitiva
Tan só apodrece a fermenta a mesma incógnita
de humanidade húmida
un río detido no ventre dun ídolo
ou na cloaca
De En concreto, 2004, pág. 24.
[1]Concerto para un home só, 1989.
[2] Ruído, 1995
[3]Libro das Colunas, pág. 63.
4. Campo da lenha, caixa de correios
Avançamos no passeio e o eco dos passos de Luísa Villalta ressoa em nós como o violino principal destaca dos demais violinos da orquestra, pleno de significado en cada instante[1]. E chegadas a esta caixa de correios, entramos noutras viagens. Aquelas que permitem à artista conhecer-se e reconhecer-se.
VIAXE
Deixo a Cidade, deixo a casa abandonada à mente
e eu mesma líbrome do costume inmutábel de min
e xa non coñezo nen gardo a porta e son estraña
como se tivese de morrer na primeira xuventude
que deixou tan intactas as paixóns.
Deixei a Cidade olvidada en instantes olivividos
pasa a paso terei de penelopetecer o tecido do regreso
tela sutil do espírito de noiva non convencida
arañeira que chegarei a tender cos fiaños viaxeiros
centro móbil que retorna na única dirección da miña própria vida
De En concreto, 2004, pág. 86.
Abandona a cidade Luísa Villalta para viajar à Aldeia, por estudar e aprender mundo. Instalada em Santiago cruza correspondência com A., a quem conhecera numas férias de verão. Acabado o tempo eterno e estival, começaram a chegar cartas, semanalmente ao principio, logo de mes en mes, en substitución do silencio e o abandono[2]. Deitadas nesta caixa, uma das poucas que ficam na Cidade Alta. Cidade Alta que a poeta reaprende lendo-a em tintas alheias:
Aprendín nomes como maristas, xardíns de mendeznúñez, castelo de san antón, dique de abrigo, dársena, cantón, callereal, rúanova, estrela, regodagua, maríapita, cidadevella, sen apenas comprender o seu significado. Non así o ambiente. Rúas máis tranquilas que agora, polo menos así me aparecen na lembranza, profundamente tranquilas, silenciosas na noite, con excepción do verán, pero iso xa non mo contou el. Antes diso, na primavera sembraran de tulipáns todo o xardín e o sol de marzo deixouse sentir suavemente na Mariña. Un arrouto de preguiza e conforto sensual invadiume, co papel branco algo enrrugado entre as dobras da saia, imaxinándome alí, entre aquelas rúas xa miñas, no centro valeiro e alleo do futuro que, por aquela época, se aproxima ao termo do curso, a mesma época en que me trasladei, ao conseguir o traballo anos despois, a viver na C.
Teoría de xogos, 1997, pág. 34.
[1]Teoría de xogos, pág. 30.
[2]Teoría de xogos, pág. 33.
5. Campo da lenha, entrada a Panadeiras
Sentou uma tarde nesta esplanada Luísa Villalta. Após o visionado das fotografías que Maribel Longueira fizera do bairro em disolução, desses “tampões urbanísticos” que a modernidade queria eliminar, sentou cá, lembrou, reflexionou, escreveu. E sentada, a escrever, percebeu:
Mentres escrebo, observo de esguello
como me mira aquel home de mono
con manchas de cemento na entreperna.
E eu non podo ser xa diferente de quen é mirada
cando a entreperna do obreiro me confonde
e se oferece perguntando: canto?
Como podo aclarar que eu non cobro
como as ricas e as señoras
a cambio somente de elexer?
No mercado o comprador nunca admite desilusións
ante a mercancía ambigua, quizá ambivalente.
O meu toque universitario ten aquí un incremento,
un valor engadido de atractivo turístico.
Pero ser diferente,
fai acaso diferencia?
Do Papagaio, 2005, pág. 92.
Chega a especulação imobiliária, o capitalismo urbanita, para expulsar da cidade, como anjo ejecutor, as representantas do vício e a luxúria. É preciso remetê-las novamente para as margens, agora que as avenidas, os sumidoiros e a luz pública todo o ocupam. E Luísa Villalta e Maribel Longueira criam um réquiem por aquelas anônimas que ninguém identifica, porque mudam o nome cada dia, para non repetir / a muller vencida e esquecida / que acabam de coñecer.
Luísa Villalta oferece a sua voz para que aquelas que por cá andavam podam contar a sua e ficar em nós, e estabelece uma forte ligação entre o bairro destruído e as mulheres arrasadas nele.
Pouco fica daquele Papagaio. Porém temos esta taberna ainda em pé, que marcou entrada à rua Panadeiras, por onde agatunhava o trolebús asmático até trousar algún vello solteiro, putañeiro sen tasa / fronte à Farmacia, no Campo da Leña. Cá onde estamos.
Nesta taberna, de tristes catres nas traseiras, trabalhou Margarida, a quem Luísa conheceu enquanto escrevia sobre fotos de ruínas sentada nessa esplanada:
Éramos poucas a aquela hora.
Margarida levaba tempo pechada no baño.
Podía ir dura de ventre ou estar cortándose as veas,
como cada vez que entraba no retrete da memoria:
o cheiro a vacas e o fulano aquel
– un tío, un parente achegado-
meténdolla ao animal subido ao tallo de munxir.
Éramos poucas tan de mañá,
porque sempre podía vir algún mariñeiro
de volta co quiñón e aquel cheiro
-mais cartos limpos, frescos-
e tan canso que nen dese traballo.
A Margarida todos os homes cheirábanlle a vaca.
Non digo que algún non veña aseado,
pero ao que cheiran os homes é a allo,
por iso as meigas son todas solteiras
– ou viúvas-
Margarida estivo ocupada cun home até as tantas.
Despois pechouse no baño a esfregar o olor
a vaca daquel parente -un tío talvez-
que a colleu e a tirou sobre a palla da corte
para acabar de correrse.
Cando vimos que non daba saído
chamamos ao guardia que temos de man
porque llo facemos gratis ben unha, ben outra.
A aquela hora éramos poucas as que a vimos
e sabemos o limpa que ía e o ben que cheiraba
Margarida, cando a levou a ambulancia.
Do Papagaio, 2005, pág. 60.
6. Pátio do boulevard do Papagaio
Non temos hipotecas para o patrimonio cultural e ambiental, edificios e bairros peculiares, bens materiais às vezes em mans dos mais desfavorecidos, que tamén son memoria individual e colectiva, essa historia que fai verdadeiramente grandes as cidades para alén do tamaño que teñan. Mais o pior de todo é que, canda a historia, o ar, o sol ou o mero espazo para circular, andan a nos saquear a pouca confianza democrática que nos quedaba, escreve Villalta[1] . E temos cá a prova da desfeita: o Boulevard do Papagaio, traseiras só cimento, formigom, concreto. Sem memória nem peculiaridades.
Porém, como naquela música brasileira, vem a poeta a dotar o concreto de vida: A cidade não é de concreto, não é de ferro / Não é de cimento / A cidade é até onde vai o meu pensamento / A cidade não é para ir nem pra voltar /A cidade é somente pra atravessar / Caminhar sobre as águas desse momento[2].
O corpo da Cidade quería a súa parte na unidade,
a parte de abaixo, a que latexa inerte
na lenda da casiterita.
Era núbil cando se desfechou o vento
que trouxo o seme do home de negocios,
el, que mal saíra da tribo campesiña
expulsado por incomprendida ambición,
urxido pola fecundación e a revancha.
Pouco pagou por lle rachar
o virgo comunal á Cidade envisa
como todas as mociñas, soñadoras de homes
sen seme, construídos somente de carexas
artesáns lentos da felicidade no seu ventre.
Do Papagaio, 2005, pág. 84.
Só ficam, do passado, as traseiras do convento:
“Polos cravos de Cristo”.
A freira e máis os cravos que a rabuñan
detéñense de pronto na xanela do convento
á meia luz do día partida polos votos da clausura.
Fóra, o desprendemento:
As escavadoras mallan na cruz do meio día.
En turbillón son agora uns pouco, moi poucos mercaderes
do outro tempo, o de atrás,
empoleirados nas máquinas treboantes
contra ese outro mosteiro tan negado
como posíbel calvario para penitencia eterna
convertido sen máis en paraíso da especulación.
Desaparecidas as furcias
só as ratas resisten nalgún lugar irredento
da conciencia.
Un pecado, só un pecado resiste tamén o loito
con que o hábito da freira
veste a diario as sombras dos santos:
un fillo hai moitos anos non nacido
e sen embargo vivo
aínda a mira desde alí,
desde o solar valeiro do outro lado da rúa
máis alá de toda penitencia,
através de todo estigma.
Do Papagaio, 2005, pág. 102.
[1]Libro das colunas, pág. 80.
[2]Adaptação da música de Lenine, A ponte.
7. Ruína na rua da Cordonería
ao voo do papagaio
para luísa villalta, precursora
eu sou da caste das mulheres
que nunca ham de ser casadas.
da caste das mulheres aviltadas.
não prano as patacas na coitela dos dias.
lavo prendas sem dono em águas de arrimo.
bebe os meus caldos aquele que assinalo [só aquele que assinalo].
a minha casa o bordel. o meu cárcere.
sou da caste das mulheres indecentes.
não dou rendimento nem lucros residuais.
não sou guiada ao altar na oblação devida
a deuses de cobiça ardente e bocas degoradas.
não me esfarrapo em regras eternas que dam herdo.
não se arrincam de mim filhas que ham ser de outros.
rudas me alimentem e desnaçam escravas.
sou da caste das mulheres aviltadas.
a mais puta das putas.
se tam sequer arrefriasse virilidades em troca de moedas[1].
Este poema é da minha autoria. Dous livros tinha eu de Luísa Villalta: En concreto e Papagaio. E, na releitura do ano 2022 d’A Nossa Senhora, dei com os dous livros nos meus textos, derramados em citações escondidas como esta da “caste das mulheres / que nunca hão ser casadas[2]”. Dous livros e uma devoração. Dediquei-lhe o poema, daquela, dizendo-a de precursora. Eu, e muitas, lemos em Luísa Villalta outra maneira de contar, outra poética, linguagem, música, que acaia melhor com a maneira de contar que andávamos a procurar. Ela escreveu sobre o que chamou o Complexo do Parrulo Feio: as mulheres que tencionamos incorporar-nos a um mundo literário habitado previamente por homens primeiro queremos que non se nos note [sermos mulheres] e traballamos duramente para iso. Despois […/…] é cando facemos diso un acto de inmolación. Un acto de inmolación necesario, é certo, sumamente eficaz porque ao final, na Historia, só acaban triunfando as víctimas que son capaces de xerar grandes ritos e grandes culpas. / Pero o triunfo verdadeiro só se acada cando se mira ao ceo e se ve nel a inmensidade do do espacio que temos para voar[3].
Acho que nesses dous livros que eu tinha, os últimos, já andava a Luísa Villalta a olhar céus e voá-los, metamorfoseada em cisne preto, escuro e diferente. E acho que isso é o que lemos muitas nela. As poetas vão fazendo da sua vida uma escusa para dar forma de verso ao ar que lhe foi dado respirar[4]. Isso diz Villalta de Manuel María e isso afirmamos nós dela.
E acontece que ninguén respira un ar privado, produto da súa própria imaxinación ou merecido pola súa particular maneira de estar no mundo. Sexamos ou non conscientes, mesmo queirámolo ou non e sexa no estilo que sexa, todos e todas as poetas poden selo na medida en que o ar colectivo o permete, o propicia e, inclusive, o necesita. No ar coletivo devemos estar todas, mas como afirma Brenda Mondelo[5], para isso temos que ter presença em livrarias e bibliotecas. Não sermos voz acalada por ilegível. Como estes andeis fechados da que foi livraria do bairro, agora só solar baldeiro.
SOLARES
No vacío dos lugares
extraído o seu nome
habitan os solares
por cima e por debaixo do ar
cuadrícula invisível que de pronto emerxe
anotando a delineación inédita dunha masa indivisível:
os ollos da xente que axiña virá
repartir o instinto da supervivencia
em ascensores metálicos
A cidade abre as costuras do monte disposta a parir
de pé como as matronas antigas
aínda que teña que retorcerse de sombra
aínda que os vellos non podan acudir
para recoñecela no baile
na nova fantasía
no impulso axitado dun novo corazón
O novo vestido cinxe e traba a carne
com promesas de acomodación e disimulo
Co se nunca chegase co leito do presente
nos solares abrolla a excrecencia sem historia
a arca sem dioivo
a configuración da masa vertical
que quere elevarse até si mesma
no extrarradio do olvido máis profundo
De En concreto, 2004, pág. 49.
[1]Susana Sanches Arins, Aquiltadas, 2012.
[2]Papagaio, pág. 23.
[3]Mulleres si pero. Artigo para a Festa da Palabra Silenciada. http://culturagalega.gal/album/docs/CCG_ig_pub2001_Festa_010_villalta.pdf
[4]Libro das colunas, pág. 11.
8. Mercado de Santo Agostinho
A Cidade Alta cresceu trazida da história que foi. Não quis cantar a História Luísa Villalta:
A CIDADE ANTIGA
(antemural)
Pero, non é o país no que vivemos unha escultura autodestrutiva?
WERNER ASPENSTRȪM
Non canto armas nen homes
nen brados inocuos de guerra vencida
non canto a defensa tremulante da entrega
nen o temor aniñado nos muros derruídos
do público burgués
Pido as gueivotas me lembren as causas
de tan profunda humana xenreira
contra os deuses dos lares caídos com Xerión
e a dignidade labrada na raigaña da língua
Haber houbo una Cidade Antiga
situada entre nós
coluna, deusa, miraxe, lume
que segue insepulta a morarnos por dentro:
Con mans de leite munxiu cada unha das mañás
descorrendo a toma da terra
para abrir o xustillo do berce
e poñer o mamilo na boca de todas as palabras
que deron forma ao vento primeiro
Mas un vento sen son é agora quen de abanarnos a noite
e enrabechar a semente dos camiños
– vento trashumante do mar-
que trai e leva os mastros dos barcos
sen poder arrincalos do corazón
cara as illas sen rumo entrevistas no alén
e levar para sempre o mellor de nós mesmos na nosa miraxe
por sobre os mares e as lousas asulagadas
por sobre os predios perdidos
para o alén dos nosos días
para o alén do noso alén
Modistiña a Cidade fica entretanto penélope dun rosto co espello cambiado
coas mans ocupadas na medición das cadernas de couso e de arca
para facer coincidir coa máis inmediata estrutura manequín do tempo
Camiña así pola historia sen armas nen batallas que contar
– María Maior atinou no caso-
nen poder ilustrar os brasóns nas paredes das tendas
onde o prezo das cousas pede esmola queixosa
a cada vida que pasa
Haber houbo e hai unha Cidade envolta
no vento perpetuo da aseiada destrución
Pero entre nós algúns de nós
colunas, deuses, miraxes, lumes
mendicantes do tempo sobre as ondas que volven
vento do rosto sixiloso e contumaz
aniñamos sem temor nos muros derruídos
xa invencíbeis
da memoria
De En concreto, 2004, pág. 37.
Hai quen escrebe para a Historia (e nunca lle recompensa como cre merecer). Mais penso que só seremos un país literariamente acougado cando poidamos permitirnos escribir mesmo para que non le, reflexionava n’A nosa terra[1].
E essa tentativa fez ela: escrever para quem não lê. Escrever para quem está por ler. Escrever para as que virão:
Silencio me chaman porque neste tempo en que vivo non se me escoita. Mentres as miñas compañeiras pasan o día todo no castelo ocupadas en millenta obrigacións relacionadas co estudo de inutilidades e coas angueiras do viver diario, como son a alimentación, o vestir, o cultivo da horta ou o comercio coas aldeas e castelos próximos, eu querería contar cousas que os meus ollos ven, os meus sentidos senten e a miña memoria lembra. E querería contalo, con toda intención, non aos que estando comigo nada lles importa o que eu poda dicer ou poñer por escrito, senón aos que nen sequer son carne aínda nos ventres das súas nais, aos que están por vir, se o final do mundo non chega antes.
De As chaves do tempo, 2001, pág. 7.
E conta para nós Maria Silêncio, Luísa Villalta, o conto dos reis da Galiza que não foram ou que sim. Nesta praça que foi feira antes de ser Mercado, praça dos Ovos, cantaram as suas penas e ledícias, os seu cantos e poemas o Tristão e a Isolda que percorrem o tempo na procura da chave que há trazer a prosperidade à nossa terra.
Unha carreta instalada na frente de Santa Sabela congregaba a maior parte da xente. Vou determe con ela porque, dicíase, alí actuaban os mellores xograis do reino, un home e unha muller, de radiante beleza ela, da maior apostura el. Querería descreber o negro cabelo, rizado, partido e unido na caluga nunha trenza que nunca acababa. Del escollerei, entre os seus moitos dons, o de posuir unha voz que, así como se escoitase unha vez, xa nunca olvidar se podía. Os seus nomes, Tristán, polo seu aspecto triste, e Isaura, pola magnífica aura do cabelo que comovía todos os corazóns cando se movía bailando, lembraban, aos que a coñecían, unha famosa historia de dous amantes fuxitivos. Pero nengún dos que paraba arredor pensaba outra cousa máis que en escoitar as doces melodías que Tristán cantaba facéndose acompañar dun alaúde e en saborear as danzas e mimos que Isaura interpretaba.
A que máis gostaba era unha que falaba dunha raíña que tiña tres fillas e querendo saber cal delas máis a amaba, deserdou a terceira pois pareceulle que a amaba menos que as outras dúas. E foi así que esta, sendo filla de reis, ficou tan pobre como calquer dos campesiños e horteláns que alí mesmo estaban, resultando que, cando chegaba a parte na que a infanta se botaba ao mundo desesperada, saía Isaura vestindo un fermoso traxe todo desfarrapado, que deixaba entrever a tersa pel das coxas, e interpretaba unha danza lenta de zarabanda, tan ben feita, que non había ninguén que non se compadecese dela e reclamase xustiza. “Abaixo a raíña!” dicían uns, “morte á má nai!”, dicían os outros, “morte á ladroa!”, dicían os restantes.
E desta forma, os parroquianos se mofaban e rían entre eles, algúns facendo alusións, con descarado xesto, á mesma e soberana raíña Eleonora, señora de todos os reinos.
De As chaves do Tempo, 2001, págs. 82-84.
[1]Libro das Colunas, pág. 10.
9. Praça Maria Pita (portas do concelho)
PALACIO MUNICIPAL
A praza ganduxada polos nenos xoga, espera e garda
un recanto de sombra alquitarada da vontade popular
O sol axoéllase un pouco cada cuarto de hora ao aviso do reloxo
brado exacto dunha voz legal que nos mete dentro
mentres o vento, por detrás, agatuña a canseira camiño do cemiterio
Cada cuarto en aumento unha lúa sonora fai cantar o mesmo rosto diario
sobre o teatro de títeres á vista do público que pasa
ou fica na sombra dos soportais e nas cafeterías
votando a sesión de cadansúa historia inventada
Os nenos saben que no interior do Concello
as escadas son excesivamente altas para a idade da xente
que as paredes cheiran igual que billetes mexados
e que só algúns zapatos adultos son quen de facerse ouvir
desde o ceo dos corredores até a última rúa que termina por coller o tren
Cando o reloxo dé as últimas doce e levante o pleno do día
os acordos ficarán como sempre
pendentes de tramitación
De En concreto, 2004, pág. 48.
Pendentes de tramitação ficaram tantos e tantos assuntos vitais. Mas sempre andou Luísa Villalta entre aquelas que, na fronte uma estrela, no bico um cantar, cantou para reivindicar a sua tramitação com carácter de urgência.
Cá esteve um 9 de fevereiro de 2003, carregando a humilde mala, saco floreado de Mary Poppins, que levava e trazia a Santiago quando os estudos. Cá, com a sua mala, a reivindicar o direito da mocidade a ficar na terra e o direito da terra a não ficar apodrecida sob a negridão do chapapote.
A moitedume devén pouco a pouco un numeroso grupo de estudantes en manifestación. A parella é agora un par de manifestantes que caen no medio da aglomeración pola acción contundente das porras de dous policías.
SILVIA.- (En off.) Aí o tes. Eles estaban aí, sempre dispostos a devolvernos á realidade. Unhas veces mal disimulados baixo as gafas e o bigodiño fascista. Outras vestidos de gris e gorra de prato. Os gardiáns comandados para clasificarnos en inocentes e culpábeis, batendo en nós co pracer sádico dos seus negros membros das mans violentas.
POLICÍAS.- (Batendo.) Disuélvanse, Disuélvanse, disuélvanse…
SILVIA.- (En off.) Sen nada que disolver a non ser o noso proprio medo, o medo a perder, o medo a gañar.
Os manifestantes volven a ser, agora, eles mesmos, un público adulto e curioso ante un atropelo.
D’Os doces anos da guerra, 2001[1]
E sob a olhada do leviatán do Faro, monstro de un só ollo[2], escreveu, bradou, sentenciou:
LEVIATÁN
Segundo as máis diversas tradicións míticas, cando os respectivos deuses criaron e ordenaron o mundo, parece que ficou un ponto de desorde incontrolábel até para os mesmos deuses plenipotenciarios, que nunhas e outras versións representan como un animal imenso, voraz, da familia primixenia dos reptís, morador do único meio igualmente ingobernábel, impredecíbel e inegociábel que é o mar. O Leviatán, a Midgard, as serpes que saen do mar e devoran a Laooconte e os seus fillos son versións simbólicas do límite mariño ao coñecimento, á actuación, ao poder e incluso á razón con que o ser humano intenta reducir o mundo a unha leira ou a unha cuestión de “ordeno e mando”. Ambas as dúas cousas parécelles o mar aos que gobernan en Madrid, incluíndo algún ministro de esquecida procedencia litoral, e, dado que se autoafirman gobernando en insegura cerrazón centralista, non só non dan feito, senón que a monstrosidade e os descontrol convertida en imensa maré humana, manifestante e manifestada, estalles a pringar de chapapote e indignación até a mesma roupa interior. O Leviatán furioso e transformista desperta unha outra vez. E nonse poden botar culpas aos mariñeiros e mariscadoras, que tantos anos levan a tratar de pelexar co monstro e non precisamente como turistas de aventura, de que agora senten un pouco a descansar coas indemnizacións que son xustiza e non favor ningún. Que teñan máis ou menos conciencia da magnitude da desfeita é só cuestión de información. E a información non se completa unicamente coa censurada mostra da vergoñenta incapacidade das autoridades para solventar unha emerxencia, senón co detalle de todo o que causa e pode volver a causar a nosa indefensión: o nulo investimento en seguridade e previsión para quen día a día libra batalla co mar; o desprezo continuo dese tesouro sen proprietario que é a natureza, a vida das especies e o equilibrio ecolóxico; a única e insultante leu do beneficio máximo e mínima consideración en materia de explotación dos recursos enerxéticos, que o mesmo nos condena á maré negra que nos leva a unha guerra contra un pobo como o iraquiano absurdamente asentado sobre o cobizado polvorín. Segundo a tradición, o Leviatán ten de morrer para servir de comida á civilización o día que esta sexa capaz de inaugurar o tempo da xustiza. E é verdade que non hai outro monstro que o da ambición e a irresponsabilidade instituídas.
Do Libro das Colunas, 2005, pág. 49
[1]Incluído no volume Obra Dramática Completa, editado pola Agrupación Cultural Alexandre Bóveda, pág. 104.
[2]En concreto, pág. 82.
10. Porta verde na Rua da Amargura
Ventos e portas percorrem a obra de Luísa Villalta. Vento do Norte, boreas fundador, como deus superior, que à inversa do bíblico traz a tempestade, e afirma, “Xa non, basta, xa non / esboróese a luz”[1]. E a luz leve que atravessa o buraco da fechadura, como um lucecú, uma chama mínima que transcende o segredo e oferece acesso.
Ou o vento do Sul que faz aparecer as tolas e os tolos da cidade. As margens. E a chave que encarcera é e de ferro e traz desgraça e submetimento e é de ouro e traz fortuna. Chaves e ventos e portas: a Liberdade e os seus enganos. O século XX pasará cando menos à historia da língua por ter desenvolvido como nunca antes a capacidade semántica da palabra liberdade[2], ironiza Villalta. Quiçá por isso tanto vento e tanta chave.
Para todas as portas valía
unha única chave, pesada como a vida.
Por iso sempre estaban abertas as portas na aldea
porque había normas morais
que, unha vez pechadas, ninguén era quen de abrir máis.
Para todas as linguas
o silencio era tamén unha porta lenta
cacarañada de verme,
tan antiga como a maldición familiar
sobre a caste das mulleres
que nunca han de ser casadas.
Apesar do silencio,
abondaba mirar como miran as fechaduras vixiantes
aos ollos de todos nós
para saber que o muíño non moe para atrás
nen devolve o grau á mazaroca.
Por suxeitar deshonra,
pai e nai xa nunca non me falaron máis.
Eu nunca souben quen dos dous botou a chave
que pechou tras de min a porta do mundo
e me obrigou a saír
sen encontrar a saída.
Do Papagaio, 2005, pág. 23.
[1]En concreto, pág. 20.
[2]Libro das Colunas, pág. 37.
11. Praça, de Azcárraga não, da Farinha.
Quando concederam o Día das Letras Galegas a Antón Avilés de Taramancos, Luísa Villalta, amiga, escreveu um artigo para ele na sua coluna d’A nossa terra. Para que serven os libros? leva por título[1].
Queremos acabar este roteiro imaginário imaginando que as palavras que ela nele escreveu as escrevemos nosoutras para ela. E assim, onde ela escreve Antón Avilés, nós leremos Luísa Villalta e onde ela escreve ele nos leremos ela e onde ela escreve home nós leremos mulher:
PARA QUE SERVEN OS LIBROS
Xa está. Xa pasou o Día. Antón Avilés de Taramancos [Luísa Villalta] xa ten a merecida restitución do seu nome, reincorporado por vía da súa propria obra aos fundamentos máis sólidos do noso progreso como pobo. Xa se enteirou todo o mundo, quen nada disto sabían e quen, sabendo, temían, porque é condición dos febles temer mesmo a forza que os vén axudar. E o noso é un país, se non feble de todo, si desigualado, como esas mesas ancadeiras dunha pata, nas que non se pode a xente debruzar a xeito, porque sempre esvara o prato, cando non emborca o viño e iso si que non ten remedio. Eis para que serven os libros, sobre todo aqueles definitivamente pechados, clasificados e bendecidos co marchamo institucional de benfeitores da patria: póñense baixo a pata problemática, se dan a medida xusta, mellor, se sobra volume, quítaselle o que faga falta, porque, de non chegaren, abondaría cun prólogo do señor Fraga Iribarne. Mais isto non se pode facer cos libros de Antón [Luísa]. A memoria está viva e moitos [moitas] de nós aínda temos na retina o braceo indócil das súas palabras, que digo, do vento tan arrasador como xeneroso que era a súa idea da patria. Pero, por se non se nos crese ou fósemos vítimas dunha raiba irredenta, aí están os escritos dun home [dunha muller] que non era un home [unha muller], que “é un pobo e ninguén o pode domear”. Testemuña, claro, dos tempos en que a palabra “liberdade” non desertara aínda do seu significado máis sincero, aquel que se fixo cromosoma nas células de noso e que desde a Fusquenlla irmandiña se foi transmitindo polos sempre escuros corredores da Historia en que moramos como toupas, para aflorar de cando en vez en bandeiras neboentas como a que agora terma da non menos histórica consigna de Nunca Máis. É certo que defenderse e proxectar o noso futuro nos termos exactos da erudición simbólica que Antón Avilés [Luísa Villalta] tece sobre todo no seu último libro, o da fuxida a Harar [Papagaio] ou salvación definitiva, é nestes momentos anti-publicitario. A presente histamina primaveral contra un poder abusón non dá para unha revolución. Pero aí está tamén para que serven os libros, para levar as contas pendentes, para poñer ao ar as feridas. Temos no conxunto da obra de Avilés [Villalta] a épica escura dunha vitoria difícil, unha história colectiva na que ficou encerrada a súa historia persoal, co corazón aínda en vilo, en espera sempre dun capítulo decisivo. Unha historia así non vale para calzar unha mesa.
Do Libro das colunas, 2005, pág. 73.
O meu nome é o da Cidade Alta
nacido onde a luz e o mar se están orixinando
mutuamente
nacín enfrente de min mesma
cando a Pescadería era un leito de sereas
e a serpe demorada na voz dos meus avós
vento dos ventos[2].
[1]Libro das Colunas, pág. 73.
[2]De En concreto, 2004, pág. 93: início do Poema da Cidade Alta.
FORA DE MAPA: IES Eusebio da Guarda
MITOS SOBRE A EDUCACIÓN, titula un dos artigos[1] Luísa Villalta. Os mitos son tais mentres cumpren a súa función, diz ela que diz o Marx. E ela cumpre ainda o mito das mestras poetas, porque funciona, ou melhor, das poetas que se metem a mestras para poderem poetar com tranquilidade, porque lhes proporciona liberdade. Ou das poetas que também querem ser mestras porque não há dicotomia no assunto e é possível a cópula.
Villalta percebia ainda que “a apropriación para uso público do privilexio aristocrático que consistía no cultivo do espírito (artes e letras) e máis do coñecimento científico (en grao de tentativa no noso tridentino Estado), o que entendíamos até o de agora por educación era unha posibilidade, efectiva ou non, mais posibilidade ao fin, de fluencia entre as clases sociais e de mellora, tanto no económico, como nese impagábel degrau de conciencia que ía permetendo às clases medias gozar dunha certa autonomía crítica fronte à presión social”. Mas também percebe a entrada do capitalismo e o liberalismo económicos como leviatães que procuram arrasar com salas de aulas, licéus e pátios de recreio.
Cá, neste liceu, trabalhou uns tempos Luísa Villalta. E nele conheceu Lisis, que ficaria no seu recordo como uma das suas melhores alunas:
(Con desgaña, Lisis colle unha pizarra e un lápiz. Afasta-se un pouco cantando a canción do principio. Anda entre as esfinxes e, pouco a pouco, chega até o extremo do escenário, onde se supón que remata o paseo e comeza o Camiño. Como se comprendese vagamente, relaciona as palabras “mar”, “barcos”, etc. Con algo qie está máis alá, na dirección do Camiño. Ante estas descobertas, sofre un arrepio e recua.)
LISIS.- (Acaba de ter unha idea. Senta-se ao pé da EXFINXE C. Colle a pizarra e comeza a escribir) Meu amor, dous pontos. Non, así non me vai entender. Camiñante descoñecido, dous pontos… talvez, iso está mellor, “sombra da lua nos meus cabelos”, iso é, só así entenderá, o único que pode entender. Espero que te encontres ben de saúde (Levanta-se enfadada) Como podo ser tan ignorante! Descoñezo as palabras do amor!
ESFINXE C.- (Tuse ostensibelmente) Lisis! Chegas co retraso! Terei de falar cos teus pais (Lisis resposta con aceno non moi respeitoso.) Ben, (tuse) comecemos a lición. De que correspondia falar hoxe?
LISIS.- Xeomartírio.
ESFINXE C.- Xeomartírio? Hum… non recordo. Bon, en fin, escribe, (tuse repetidas veces, como se fose un bordón profesoral.) Tomemos unha recta A A’. Estamos?
LISIS.- Unha recta. Os camiños son rectos?
ESFINXE C.- (Azorado.) Os camiños? Que teñen que ver os camiños? Os camiños, os camiños… esa lición é algo mais avanzada, Lisis. Queres ir demasiado apresa. Os camiños, como todos saben, son figuras xeomárticas compostas, é dicer, nen rectas nen curvas, senón unha interacción de ambas unha vez asignadaa a capacidade vectorial a cada un dos segmentos. Está claro?
LISIS.- (Con picardia.) E non podemos pasar a esa lición?
ESFINXE C.- Niso estamos. Continuemos. Tomemos un camiño A A’. Escrebes?
LISIS.- Logo os camiños son rectos.
ESFINXE C.- Por suposto! Acabo de explicá-lo claramente, o que sucede é que non estás atenta. Os camiños son rectos, pero tamén curvos e, mesmo triangulares (os mais perfeitos), porque son abstraccións, entón poden ser calquer cousa con tal de que a razoemos aritmética ou matematicamente. Non me entendes? Entenderias-me se prestases atención. Terei que falar cos teus pais.
LISIS.- Eles tampouco saben o que é un camiño.
ESFINXE C.- Non sexas insolente. Claro que o saben! Como cres, senón, que chegaron tan alto. Pero que fas? Ven aqui, a lición non rematou ainda. (Lisis afasta-se xogando e cantando polo paseo, burla-se do mestre.) Lisis, obedece?
LISIS.- (Achegando-se.) Hai moitas cousas que quero saber. Como é o mar?
ESFINXE C.- A pergunta está mal formulada, quererás dicer: que é o mar? Pois o mar é un ente composto de água, sal e matéria orgánica que se encontra nun estado de perpétuo movimento…
LISIS.- (Interrompendo) Os meus cabelos poderán chegar ao mar algún dia?
ESFINXE.- Pero que cousas absurdas dis…
LISIS.- (Sempre interrompendo sen prestar atención.) E os barcos, como son? Mestre viu vosté algunha vez un?
ESFINXE C.- Un barco? Non fai falta ve-lo para saber que a técnica da navegación se remonta…
LISIS.- (Con avidez) E a casa do riso? Vosté xa foi? Diga-me como é? Podo ir eu á casa do riso?
ESFINXE C.- (Con rubor, sorrindo-se.) Eh, eh, a casa do riso… Nos meus tempos… era… (recobrando a conciéncia repentinamente.) Non e non. Como se che ocorre. Esas cousas non as debe aprender unha señorita.
LISIS.- Pois hai tantas cousas que queria saber… (Bota-se a correr como antes.)
D’O paseo das Esfinxes[2]
[1]Libro das colunas, pág. 43.
[2]Recollido na Obra Dramática Completa editada pola Agrupación Cultural Alexandre Bovéda, pág. 58.
FORA DE MAPA: Casa natal no bairro da Falperra
Aquí cultivou Luísa Villalta os seus primeiros quarenta anos secretos[1].
Lembro as tardes para aniquilar en que tranquilamente te vestías ante o espello
aleccionándome como unha nai experta na perfección
mentres eu ría do sabor amargo da cascarilla e esperaba impaciente
que virases as costas para poder imitarte e destruirte metodicamente[2]
Non viveu ela a Cidade Alta, a Antemural, os espaços em pedra e escudo e varanda e perpianho, mas os horizontes dispersos da Cidade[3], os bairros obreiros feitos de asfalto e concreto, en concreto.
ANTIQUÍSIMA
Esa son eu
rubindo unha e outra vez as escadas
dun mundo posíbel
separado sempre pola idade, a teima
e a vontade íntima de voar
No alto da miña casa alta
e por cima un país nas nubes
lidando co sol difícil do Norte
que sempre se rende ás gadoupas do mar
e esquece ficar para quecerme
De En concreto, 2004, pág. 67
Uma e outra cidade, o mesmo caos realmente, fiadas na transumância das suas habitantes, poetas que ligam o tempo fósil do Alvedro com os cisnes desaparecidos de Elvinha ou com o Orção da rosa tántrica:
Eu repítome sen censo
na moitedume solitaria que vaga
e non me recoñezo en min
porque nengún destino ten parada nesta ría
Autobuses de rinchos despectivos
percorren os circuítos atávicos das vidas
sen chegar nunca a nengures
suplantando as avenidas da Cidade doméstica
pola rotina abstracta dun único rosto cambiante
que ninguén pode ver cara a cara.
De En concreto, 2004, pág. 63.
Isso foi a Villalta, uma ponte entre espaços, mundos, Cidades Altas e Baixas, Flores e Adormideiras, Mallos e Gaiteiras, Outeiros e Moas, porque os nomes somos nós / e cando acenden o seus rótulos atávicos, as aspas dos muíños derrubados /marmullan o farelo afirmativo do futuro[4].
(texto de Susana Sánchez Aríns)
[1]Verso do poema ROUPA, de En concreto, 2004, pág.77
[2]Fragmento do poema ESPELLO, de En concreto, 2004, pág.31
[3]Verso do poema EMBOTELLAMENTO, de En concreto, 2004, pág.70
[4]Fragmento do poema NOMES, de En concreto, 2004, pág.90
