ROTEIRO CEMITERIO DE SANTO AMARO
Corría o ano 1812 cando se fai efectiva a lei que prohibía os enterramentos nas igrexas e na súa contorna. Nese mesmo ano, e segundo o proxecto de Domínguez Romay, constrúese na Coruña o cemiterio municipal de Santo Amaro. Situado entre o camiño que levaba ao Faro e o mar, este camposanto atlántico ten unha superficie de máis de 26 000 m² e está composto por tres áreas, a relixiosa, a civil e a británica. Esta última está pechada ao público e é propiedade do Reino Unido.
O cronista da cidade, Julio Rodríguez Yordi, describíao así no ano 1944 (Cristal y sonrisa):
Non é un cemiterio museo, ao xeito dos de Génova ou Pisa, nin un curruncho aldeán, como o de Adina. Mais hai belas obras… e a suficiente natureza en forma de árbores, flores e aves, para facer esquecer a desolación que produce unha visita a tan tristes lugares. Hai pulcritude municipal, esmero, policía e recato e hai, ademais, a visión confortadora do mar azul e dos montes violeta de segundo termo.
Desde o ano 2013 forma parte da Rede de Cemiterios Europea.
Neste roteiro que presentamos, facemos unha moi breve selección de persoeiros aquí enterrados relacionados coa escrita e a literatura. Pouco máis de trinta nomes para dar a coñecer este camposanto histórico.
1. Jenaro Marinhas del Valle
En 1999 morre o escritor Jenaro Marinhas del Valle na Coruña, cidade onde nacera en 1908 e onde morou toda a súa vida, nos últimos anos na Praza de Pontevedra 17. Jenaro Marinhas, fillo doutro Jenaro, tamén escritor en galego, quen afirmaría sempre o carácter universal e lusófono do galego, foi tesoureiro da Irmandade da Fala da Coruña e figurou entre os fundadores das Mocidades Galeguistas, das que foi primeiro presidente. Foi militante do Partido Galeguista e tomou parte activa na campaña a favor do Estatuto de Autonomía. Dos anos da preguerra data o seu primeiro texto teatral, que fora entregado a Ánxel Casal e que se perde co asasinato do editor. Da mesma altura son as súas primeiras contribucións xornalísticas no periódico A Nosa Terra e as súas primeiras poesías en Vida Gallega. Novelista e poeta, a súa obra está centrada principalmente na produción dramática –na que chega a acadar os 50 títulos–, e en textos teóricos á volta do feito escénico. Participou na creación de Galaxia e da revista Grial. Membro numerario da Real Academia Galega renunciaría á cadeira que ocupaba por desconformidade co rumbo da institución. A súa defensa da unidade lingüística galego-portuguesa levouno a un afastamento dentro do mundo cultural.
2. Andrés Martínez Salazar
Historiador, investigador e editor fundamental do Rexurdimento, nado en Astorga en 1846.
Director do Arquivo do Reino de Galiza na Coruña desde 1872. En 1884 adquire unha libraría, na rúa Rego de Auga, na que habilita unha sala de lectura á que acoden numerosos literatos. Ao ano seguinte comeza o seu labor editorial, a Biblioteca Gallega, que inicia as súas publicacións con Los Precursores de Manuel Murguía. Coa Biblioteca Gallega aparece na Galiza o concepto de editor moderno, libros cun deseño gráfico unificado que dá carácter a toda a colección. Até o ano 1903 publicará máis de 52 obras fundamentais.
En 1889 foi nomeado polo Concello da Coruña primeiro cronista oficial da cidade.
Foi sucesor de Murguía na presidencia da Real Academia Galega, mais só por uns meses pois morreu en 1923.
3. José Pascual López Cortón
Escritor e mecenas, nado en Cedeira en 1817, emigrou moi novo a Porto Rico onde fixo fortuna dedicado probablemente ao tráfico de escravos. Á volta, vivirá no pazo de San Fiz de Vixoi, en Bergondo, e na Coruña, onde morreu en 1878.
Foi o organizador dos primeiros xogos florais de Galiza, o 2 de xullo de 1861 no Teatro Principal (actual Rosalía de Castro) da Coruña, e encargou a Antonio de la Iglesia a elaboración do Álbum de la Caridad, que recolleu os traballos desa xornada, así como os doutros autores galegos do momento.
López Cortón foi un dos primeiros promotores da Institución Libre de Enseñanza en Galicia.
4. Álvaro Paradela "Amaro Orzán"
Nado na Coruña en 1911, cursou estudos de Medicina en Santiago. Exerceu a súa profesión na Coruña, en Teixeiro (Curtis) e en Freixeiro (Narón). Nos seus anos de universitario tivo contactos co anarquismo. Afiliouse á CNT e foi o secretario do Sindicato de Sanidad de Santiago.
Na súa mocidade foi profesor de Educación Física, e desde La Voz de Galicia, onde foi colaborador asiduo, fixo unha campaña a favor do ensino da natación. Foi durante moitos anos presidente do Club do Mar.
Ademais de crónicas xornalísticas, escribiu poesía e tamén varios libros de relatos curtos, que el mesmo editaba Sabencias, Irmaus tolos, con numerosas escenas da vida rural de Galiza.
Obtivo diversos premios literarios, entre eles o Pérez Lugín de Xornalismo, o de Contos Infantís da agrupación cultural O Facho e o Fernández Latorre de Xornalismo.
Dise que foi o creador do topónimo Ferrolterra e delimitou o seu territorio.
Este médico humanista usou o pseudónimo de Amaro Orzán.
5. Canuto Berea
Nado na Coruña en 1836 foi músico, director de orquestra, violinista, pianista, profesor e compositor. Tamén político: foi alcalde da cidade.
En 1854 abriu, na rúa Rego de Auga, o primeiro establecemento musical de Galiza, unha libraría musical que destacou pola riqueza dos seus fondos bibliográficos que, dez anos despois, alcanzaban os 30.000 títulos de partituras. O seu labor como editor musical contribuíu á difusión da creación de compositores como Xosé Baldomir, Eugenia Osterberger, ou Xosé Castro “Chané”. Este establecemento trasladouse máis tarde para o número 38 da rúa Real, onde permaneceu aberto até o ano 1987.
Como compositor destaca a muiñeira sinfónica La Alfonsina. Considérase como un dos pioneiros do orfeonismo galego, xunto “Chané” e Pascual Veiga. O seu enorme prestixio cidadán foi un apoio fundamental para o establecemento de novas agrupacións musicais.
Foi presidente da Academia de Belas Artes da Coruña e tamén presidiu o Circo de Artesáns.
O seu arquivo está depositado na Biblioteca Provincial da Coruña e comprende milleiros de partituras impresas de compositores galegos, numerosos libros e manuscritos musicais, correspondencia, catálogos, carteis e programas.
6. Antón Vilar Ponte
Nado en Viveiro en 1881, morre na súa casa do Rego de Auga 4, da Coruña en 1936, apenas catro meses e medio antes do golpe militar do 18 de xullo. Moi novo emigrou a Cuba. Alí traballou en diferentes xornais e foi nomeado secretario da Asociación Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega. En 1910 volve a Galiza, establecéndose na Coruña. Colaborou en La Voz de Galicia, El Pueblo Gallego, El Noroeste… O 18 de maio de 1916, Vilar Ponte, inspirado e secundado polo seu irmán Ramón, convoca unha xuntanza na que se acorda a creación dunha Irmandade dos Amigos da Fala, que tería como obxectivo a defensa, exaltación e fomento da lingua galega.
Dirixiu o voceiro das Irmandades da Fala, A Nosa Terra, e presidiu a Asociación da Prensa Coruñesa.
En 1919 colaborou na formación do Conservatorio Nazonal de Arte Galego, que chegaría a dirixir, e para o que escribiu e traduciu diversas pezas teatrais.
En 1926 publica, xuntamente con Cabanillas, a peza dramática titulada O Mariscal. Posteriormente, a obra será musicada polo arquitecto e compositor coruñés Eduardo Rodríguez Losada, sendo Camilo Díaz Valiño e Castelao os encargados da escenografía. Estréase en 1929, sendo a primeira ópera en lingua galega.
É o autor de Nacionalismo gallego. Nuestra afirmación regional.
7. Francisco Tettamancy
En 1921 morre na Coruña, onde nacera en 1854, o escritor Francisco Tettamancy Gastón. Participou nos célebres faladoiros da Cova Céltica e formou parte da redacción do xornal rexionalista coruñés Revista Gallega que dirixía Galo Salinas. Foi un destacado impulsor do monumento “Aos Mártires da Libertade” que se ergueu en Carral. En 1904 constituíu, con outros 42 socios, a Asociación da Prensa da Coruña, e foi membro fundador da Real Academia Galega e das Irmandades da Fala.
Escribiu varias monografías históricas sobre temas galegos, entre elas La revolución gallega de 1846, obra que, no centenario da súa morte, foi traducida ao galego pola Deputación da Coruña.
8. Clara Corral Aller
Nada en Ourense en 1847 e finada na Coruña en 1908, Clara Corral Aller, pertencente a unha familia de escritores, é unha das poucas mulleres que publicaron textos en galego durante o século XIX. O primeiro poema que dela coñecemos é un publicado no Almanaque de Soto Freire en 1866, cando tiña apenas 19 anos. Mencionada por Couceiro Freijomil como cultivadora da escrita en galego é cualificada por Carvalho Calero como unha das mellores poetas galegas. A súa obra aparece en diferentes publicacións como El Diario de Santiago, La Revista Compostelana ou El Eco de Galicia de Bos Aires. En La Ilustración Gallega y Asturiana publica O ben na terra, Lonxe vai miña alegría e O día de San Antón. De 1891 é o único volume que publicou en vida, A Herminia. Foi membro correspondente da Real Academia Galega en 1906.
9. Sebastián Martínez-Risco
Nado en Ourense en 1899, finou na Coruña en 1977. Xuíz e escritor, sobriño do erudito Marcelo Macías e curmán de Vicente Risco, foi presidente da Real Academia Galega entre 1960 e 1977.
En 1955 participou na fundación da Agrupación Folklórica Aturuxo e dirixiu a coral polifónica El Eco da Coruña. Durante a súa presidencia, a Academia instaurou o Día das Letras Galegas.
10. Luz Pozo Garza
Luz Pozo Garza é unha das poetas en lingua galega máis destacadas da segunda metade do século XX. O seu poemario Códice Calixtino (1986) é unha das súas obras máis recoñecidas. Nada en Ribadeo en 1922, iniciou o seu labor editorial en Nordés, revista de poesía e crítica da que foi directora. Tras O paxaro na boca (1952), o seu primeiro poemario en galego, Luz desenvolveu unha obra renovadora tanto na temática como na forma. Membro da Real Academia Galega e proposta para o Nobel de literatura pola Asociación de Escritores en Lingua Galega, recibiu numerosos premios. En 1995 foi recoñecida coa Medalla Castelao. A súa obra foi traducida a numerosos idiomas. Con Tomás Barros dirixiu a revista Nordés.
Luz Pozo falecía en 2020 na Coruña, cidade na que residía desde finais dos anos oitenta.
11. Alejandro Pérez Lugín
Alejandro Pérez Lugín de Castro, xornalista, escritor e cineasta, nace en Madrid o ano 1870, mais trasladada a familia a Santiago de Compostela, Pérez Lugín estuda Dereito na súa Universidade. Estaba emparentado con Rosalía de Castro, xa que a nai desta era irmá da súa avoa.
A obra máis coñecida de Pérez Lugín é La casa de la Troya (1915), novela que recrea a vida universitaria na Universidade de Santiago de Compostela. A obra, de carácter eminentemente costumista, foi levada ao cinema até en cinco ocasións (entre 1925 e 1959).
Como director de cine, rodou varios documentais de guerra en Marrocos na década de 1920 e adaptou as súas dúas primeiras novelas.
Enferma de tifo e falece en 1926 na súa residencia estival Villa Teresa do Burgo (Culleredo). O Concello da Coruña encargouse do seu enterro neste cemiterio, sobre cuxo sepulcro se colocou unha escultura xacente de Bonome.
No seu testamento deixou un legado á Asociación da Prensa da Coruña para que crease un premio de 1.000 pesetas, que debía concederse anualmente ao mellor artigo inédito escrito en louvanza de Galicia: o premio de xornalismo «Pérez Lugín» segue a concederse na actualidade, dotado con 3.000 euros.
12. Wenceslao Fernández Flórez
Nado na Coruña en 1885, nunha casa da rúa do Torreiro, e morto en Madrid en 1964, Wenceslao Fernández Flórez foi escritor e xornalista. Empezou no diario coruñés La Mañana e posteriormente colaborou no Heraldo de Galicia, Diario de La Coruña e Tierra Gallega. Aos dezasete anos dirixiu o Semanario La Defensa de Betanzos, publicación próxima ao Agrarismo. Máis tarde pasaría a dirixir o Diario Ferrolano e El Noroeste da Coruña. Mantivo relación coas xentes das Irmandades da Fala, colaborou con A Nosa Terra e foi Castelao un dos caricaturistas que máis frecuentemente ilustraron as súas obras. Autor de inmensa obra en prosa, destacamos Volvoreta e El bosque animado, sen dúbida a máis universal. A súa novela A miña muller inaugurou as publicacións da editorial coruñesa Lar en 1924. Posteriormente contemporizou ideoloxicamente co franquismo.
13. Álvaro Cebreiro
Debuxante, ilustrador e caricaturista nado na Coruña en 1903 e morto na mesma en 1956. No ano 1922 asina xunto ao poeta Manoel Antonio o manifesto ¡Máis alá! Neste texto, poeta e debuxante únense na busca de novos camiños afirmando o seu compromiso coa lingua galega e coa vangarda artística e cultural da época.
Artista precoz, con 16 anos comeza a colaborar, facendo caricaturas, co xornal A Nosa Terra, órgano de expresión das Irmandades da Fala. Colabora na revista Mondariz, é redactor artístico de Alborada e ilustra exemplares da editorial Céltiga. É director artístico da revista Ronsel, que integrou as correntes máis vangardistas do momento, e colaborador habitual de Alfar. Despois do golpe de estado, sufriu o exilio interior, recluíuse, e tardou tempo en volver debuxar.
14. Ánxel Casal
Nado na Coruña en 1895 nunha casa da Fonte de Santo André, foi fundador das Irmandades, das Escolas de Ensiño Galego, do Partido Galeguista…
Mais o gran contributo de Ánxel Casal á Galiza do século XX estivo no campo da industria cultural, coa creación primeiro de Lar, en colaboración con Leandro Carré e logo de Nós. Cando en agosto de 1936 o fascismo tira o seu cadáver nunha gabia de Cacheiras, atrás quedaban os 139 números da revista Nós, ou De Catro a Catro ou… os cen mellores libros da literatura galega do seu tempo. Oficiaba como alcalde de Compostela nese malfadado 1936.
Os seus restos foron trasladados aquí, desde Teo, aínda en 1950.
“Casal, por Galiza, fixo máis que todos nós” (Castelao)
15. Ramón Vilar Ponte
En 1953 morre na Coruña Ramón Vilar Ponte, xornalista e un dos ideólogos das Irmandades da Fala. Irmán pequeno de Antón Vilar Ponte, nacera en Viveiro en 1890. Durante a súa estadía en Ferrol foi director de El Correo Gallego e fundou, xunto con Xaime Quintanilla, o Boletín Mensual da Irmandade da Fala da cidade. En 1921 o grupo de Ferrol fundou a editorial Céltiga, a primeira editorial nacionalista dedicada á publicación de obras en galego, e da que Ramón Vilar Ponte sería xerente. É autor de Doctrina nazonalista, o primeiro tratado teórico do nacionalismo. Ramón Vilar Ponte traduciu ao galego, xunto co seu irmán e Plácido R. Castro, Catuxa de Houlihan e O país da saudade, do irlandés W. B. Yeat.
Foi membro do Seminario de Estudos Galegos e da Real Academia Galega, na que ingresou en 1951 cun valente discurso en galego, o seu idioma de uso exclusivo.
Os fondos da biblioteca dos irmáns Vilar Ponte están no Parlamento de Galicia desde o ano 2001.
16. Bernardo Barreiro
Bernardo Antonio Barreiro de Vázquez Varela, nado en Santiago de Compostela en 1850 e finado na Coruña en 1904, foi historiador, xornalista e poeta.
Foi arquiveiro da Deputación Provincial da Coruña (1881) e estudou os distintos arquivos galegos así como outros documentos relativos a Galiza conservados noutras bibliotecas, especialmente no Arquivo de Simancas. Militante do Partido Republicano, foi secretario do Comité Revolucionario de Santiago de Compostela. Pola súa actividade política tivo que exiliarse dúas veces na Arxentina. En Bos Aires formou parte da Comisión organizadora do primeiro Centro Gallego (1879), redactou os seus estatutos e desempeñou o cargo de Presidente da Comisión de Instrución.
Os seus primeiros traballos apareceron en La Estrella Compostelana e La Aurora de Galicia. Fundou e dirixiu o xornal La Revolución e a revista Galicia Diplomática (1882-1889), no que publica distintos traballos sobre a Inquisición en Galiza e a realidade da bruxería galega. Foi redactor de La Ilustración Gallega y Asturiana e colaborou en El Heraldo Gallego, Gaceta de Galicia, Revista Compostelana de Instrucción y Recreo e El Diario de Santiago.
En 1877 editou en Santiago Efemérides de Galicia, libro que iniciaba a súa longa produción historiográfica.
17. Miguel González Garcés
En 1989 morre Miguel González Garcés na Coruña, cidade na que nacera en 1916 e na que morou case toda a súa vida. Escritor, xornalista, docente e poeta, colabora en diversas revistas de literatura como Atlántida. Na súa poesía destaca Poema ó meu lar, Claridade en que a tentas me persigo e Un nome só na néboa.
Dirixiu a Biblioteca Pública do Estado durante 40 anos. Hoxe esta biblioteca leva o seu nome, ao igual que o Premio de poesía da Deputación da Coruña.
18. Eladio Rodríguez
Nado en 1864 en San Clodio-Leiro, pasou a súa infancia na aldea natal. Sendo moi novo, trasladouse á Coruña, cidade na que morrería en 1949, e onde traballou como funcionario municipal e iniciou o seu labor xornalístico, colaborando en numerosos xornais e revistas tales como Revista Gallega, Galicia, O Tío Marcos da Portela, Galicia Moderna, La Mañana, da que foi director, Alfar, A monteira, A Nosa Terra, Suevia ou Vida Gallega, chegando a dirixir os xornais La Mañana e El Noroeste. Foi un dos membros fundadores da Academia Galega, da que chegou a ser secretario e presidente desde 1926 a 1934.
O “Poeta do Ribeiro” publicou Folerpas (1894), Raza e terra (1922) e Oraciós campesiñas (1927). Con algunhas das súas composicións gañou varios premios: Os orfos da emigración (Betanzos, 1887), Desperta (Tui, 1891), Sombras (Lugo, 1915), Paisaxes (Santiago, 1916), Malpocado e Alma de raza (Lugo, 1918). No campo filolóxico é de destacar o seu importante Diccionario enciclopédico gallego-castellano no que traballou durante toda a súa vida, o cal viu a luz despois do seu pasamento entre 1958 y 1961.
A Real Academia Galega dedicoulle o Día das Letras Galegas 2001. Foi pai de Julio Rodríguez Yordi.
19. Mariano Tudela
Mariano Rodríguez Tudela, coñecido como Mariano Tudela, nado na Coruña en 1925 e falecido en Madrid en 2001, foi escritor e xornalista.
Comezou en 1948 publicando os contos de La linterna mágica. Con La bella Otero, en 1957, iniciou unha longa serie de biografías noveladas de figuras como Ramón del Valle Inclán, Álvaro Cebreiro, Ramón Gómez de la Serna e Camilo José Cela. Fundou en 1954 con Urbano Lugrís a revista Atlántida. Instalouse en Madrid en 1956 como escritor profesional, traballando como guionista, director e articulista, así como tradutor en colaboración con Ascensión González Deus. Foi ante todo novelista, con títulos como La madrugada de las mercenarias (1977), ambientada no barrio coruñés do Papagaio; e Amarga canción del recuerdo (1988), sobre o exilio republicano. Tamén escribiu ensaios literarios, como Vivir en La Coruña (1976, traducida ao galego en 1999) e Aquellas tertulias de Madrid (1983).
Entre outras distincións, recibiu o Premio Nacional de Periodismo Julio Camba, o Ramón Gómez de la Serna do Concello de Madrid e a Medalla de Bronce de Galicia.
20. Emilio González López
En 1903 nace no barrio coruñés de San Roque de Fora e no seo dunha modesta familia, o profesor, historiador e político Emilio González López. O seu compromiso político empeza xa cando estuda no instituto na Coruña. Impulsará e participará na creación da Organización Republicana Gallega Autónoma (ORGA). Militou en Izquierda Republicana e obtivo escano de deputado pola circunscrición da Coruña nas tres eleccións celebradas durante a II República. É de destacar que acompañou a Castelao na presentación do Estatuto de Autonomía de Galiza nas Cortes de Montserrat (1938). A derrota republicana na guerra supuxo o final da súa carreira académica que tivo que reiniciar no estranxeiro, formando parte do exilio en Estados Unidos con xente como Xosé Rubia Barcia ou Ernesto Guerra da Cal, emigración esta que mantivo abertas nas universidades americanas liñas de investigación histórica e literaria, daquela imposibles en Galiza. Naquel país, González López será profesor de universidade en Nova York e as súas investigacións quedarán plasmadas nos seus 14 volumes sobre a historia de Galiza. Estivo á fronte da Casa de Galicia neoiorquina, colaborou en diversos programas radiofónicos e cultivou a ornitoloxía. Foi investido doutor honoris causa da Universidade da Coruña pola súa exemplar dedicación á promoción e defensa dos valores culturais de Galiza. E no mesmo sentido foi nomeado primeiro Cronista do Reino de Galiza o mesmo ano do seu pasamento en Nova York (1991).
21. Francisca Herrera
Francisca Herrera nace na Coruña, na rúa do Príncipe 1 en 1869. Para a casa do lado viría vivir dous anos despois Rosalía de Castro, pola que ela sempre mantivo grande admiración. E nace no seo dunha familia da alta burguesía coruñesa, educada nos principios tradicionais e nunha viva fe relixiosa. Recibiu unha esmerada educación, acorde coa súa clase. (Por certo, seu avó paterno era o azoriano António Ferreira) (sic).
Escribe poesía, novelas, ensaio e colabora en diferentes publicacións periódicas. Dá ao prelo tres libros de poesías que seguen unha liña romántico-idealista: Sorrisas e bágoas (1913), Almas de muller…¡volallas na luz! (1915) e Frores do noso paxareco (1919). De aí en diante, tres novelas en galego, de temática rural e de corte sentimental e tres novelas en castelán, mais de asunto galego. A novela Néveda, de 1920, é a primeira escrita na nosa lingua de autoría feminina.
Francisca Herrera é a primeira muller escollida como membro numerario da Real Academia Galega. Proposta en 1945, morre en 1950 sen que a RAG fixara data para o seu ingreso. Seralle dedicado o Día das Letras Galegas en 1987.
22. Luísa Villalta
Nada na Coruña en 1957 e falecida no 2004, na súa casa de Vila de Laxe 6, Luísa Villalta é unha das autoras imprescindibles do último cuarto do século XX. Licenciada pola Universidade de Santiago de Compostela en Filoloxía Hispánica e Filoloxía Galego-Portuguesa, Luísa escribiu e amou a poesía. Libros seus son: Música reservada (1991), Ruído (1995), Rota ao interior do ollo (1995), Apresados sen présa (2002), Estudo das sombras (2002), Modulación de Orfeu (2002), En concreto (2004) e Papagaio (2006).
Docente de Lingua Galega e Literatura, Luísa Villalta tamén amou a música tendo composto textos arredor desta arte. Era titulada superior en violín e formou parte da Orquestra de Santiago de Compostela e da Xove Orquestra de Galicia.
Escribiu tamén teatro. Obras súas son: Concerto para un home só (1989), O representante (1990), O paseo das esfinxes (1991) e As certezas de Ofelia (1999).
Recentemente foi elixida como figura do Día das Letras Galegas 2024.
23. Galo Salinas
Nado na Coruña en 1852 e finado na mesma cidade en 1926, Galo Salinas foi escritor e xornalista.
Con 12 anos emigrou a Montevideo, onde permaneceu por outros 12. Xa de volta, deixou a profesión de mestre para traballar de xornalista na Coruña, onde dirixiu a Revista Gallega e entrou en contacto cos intelectuais da Cova Céltica. En 1903 pasou a dirixir a Escola Rexional de Declamación. A súa peza dramática ¡Filla…! foi a primeira obra que estreou esta institución teatral. Prolífero escritor dramático a el debémoslle o estudo teórico sobre teatro galego Memoria acerca de la dramática gallega.
24. Eduardo Pondal
Eduardo María González-Pondal Abente, nado en 1835 en Ponteceso, nunha familia fidalga, fina na Coruña, na rúa Juana de Vega, 21, en 1917. Foi unha das máximas figuras do “Rexurdimento”, xunto con Rosalía de Castro e Curros Enríquez.
Sendo mozo participou no banquete de Conxo, un xantar de confraternidade organizado en 1856 por estudantes e obreiros. Os brindes de Aurelio Aguirre e Pondal, na ocasión, leváronos á Audiencia da Coruña que chegou a considerar a deportación destes ás Illas Marianas.
O 2 de xullo de 1861 celebráronse na Coruña os primeiros Xogos florais de Galicia, nos que Pondal participou con A campana d’Anllóns, o seu primeiro poema en galego, que se publicou ao ano seguinte no Álbum de la Caridad.
Pondal contactou co hipotético pasado celta da Galiza no faladoiro da Libraría Carré, a Cova Céltica, e accedeu a través de Murguía aos poemas ossiánicos de James Macpherson. Asumirá entón o papel de “bardo” da nación galega. De 1886 é o seu poemario Queixumes dos pinos. Un dos seus poemas, Os pinos, conformará o himno Galego, ao que Pascual Veiga lle porá música.
O Centro Público de Educación e Promoción de Adultos (EPAPU) da Coruña leva o seu nome.
En 1965 foille dedicado o terceiro Día das Letras Galegas.
25. Luís Seoane
En 1910, e en Bos Aires nace, fillo de pais galegos, Luís Seoane, editor, escritor, xornalista, gravador e pintor. Do 1931 ao 1936 exerce de avogado laboralista na Coruña e milita no galeguismo. Con Arturo Cuadrado funda Resol e participa na campaña a prol do Estatuto de Autonomía. Tras a sublevación do 36 puido exiliarse na capital arxentina, onde logo se converte nunha peza clave do movemento cultural galego. Crea con Núñez Búa o semanario Galicia Libre, leva adiante a revista Galicia, funda varias coleccións, promove editoriais e dirixe a revista Galicia Emigrante. Chégalle o éxito internacional coa súa obra pictórica, que vai desde gravados, litografía e deseños até óleos, murais e cerámicas. En 1952 publica o seu primeiro poemario Fardel de eisilado. En 1963 Seoane retorna a Galiza onde segue o seu activismo e participa, xunto con Isaac Díaz Pardo, no nacemento do Laboratorio de Formas de Galicia. Morre na Coruña na súa residencia, edificio Torre Coruña, Paseo de Ronda 15, en 1979.
Dedicóuselle o Día das Letras Galegas de 1994.
26. Familia Carré: Uxío, Leandro, as irmáns Carré
O patriarca desta familia, Uxío Carré Aldao, nace na Coruña en 1859 e fina na mesma cidade en 1932. Foi escritor, editor e libreiro. Merca a librería de Martínez Salazar na rúa Rego de Auga, librería onde se constituirá a chamada Cova Céltica, faladoiro ao que acudían, entre outros, Murguía, Pondal, Martínez Salazar, Pérez Ballesteros, Tettamancy, Galo Salinas, Martelo Paumán, Florencio Vaamonde Lugrís Freire e Eladio Rodríguez González. Editou algúns tomos da Historia de Galicia de Murguía e máis de vinte títulos fundamentais na cultura galega. Foi un dos fundadores e director do xornal A Nosa Terra e sucedeu a Andrés Martínez Salazar como cronista oficial da Coruña.
Tivo 12 fillos, entre eles, os escritores Leandro, Uxío, Gonzalo e Lois Carré Alvarellos. Leandro Carré foi dos impulsores das Irmandades da Fala. Fundou, xunto a Ánxel Casal, a editorial Lar en 1924, foi membro do Seminario de Estudos Galegos e dirixiu a Escola Dramática Galega.
Netas deste ilustre galeguista son as irmás María del Pilar e May Carré, prolíficas escritoras de novela rosa nos anos centrais do século XX
27. Julio Rodríguez Yordi
Fillo do membro fundador e presidente da RAG, Eladio Rodríguez González, Julio Rodríguez Yordi, nado na Coruña e finado na mesma cidade o 27 de setembro de 1967, foi escritor, poeta, ensaísta e xornalista. El propio sería tamén membro da Academia Galega.
Foi colaborador asiduo nos xornais El Orzán e El Noroeste.
O 10 de xaneiro de 1963, Julio Rodríguez Yordi envía ao presidente da Real Academia Galega, Sebastián Martínez-Risco, os resultados da investigación realizada para datar a publicación de Cantares Gallegos e concluíndo que a data do 17 de maio, posta por Rosalía de Castro, corresponde exactamente ao remate do libro. Meses despois da lectura deste informe, os académicos, Xesús Ferro Couselo, Manuel Gómez Román e Francisco Fernández del Riego, propoñen que se marque o 17 de maio para recoller o “latexo material da actividade intelectual galega”. Comeza así o camiño do Día das Letras Galegas, con toda xustiza protagonizado ese primeiro ano pola propia Rosalía de Castro.
28. Curros Enríquez
Manuel Curros Enríquez finaba na Habana o 7 de marzo de 1908. Os restos mortais foron embarcados cara a Galiza onde chegan o 31 dese mesmo mes á Coruña, cidade moi querida polo poeta pois nela quedara absolto da denuncia presentada polo bispo de Ourense contra a súa obra Aires d’a miña terra, e nela fora coroado como grande poeta civil o 21 de outubro de 1904, no teatro Principal, hoxe teatro Rosalía de Castro. Dous días despois, o 2 de abril, unhas corenta mil persoas ateigaron as rúas da cidade para acompañaren o cortexo fúnebre nunha expresión multitudinaria de afecto popular sen antecedentes na nosa historia.
Emigrado a Cuba, segundo se apuntou, aquel 1904 en que viaxou á Coruña, ideou, xunto con Manuel Murguía, a Asociación Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega, que será un dos piares da futura Real Academia Galega.
O poeta de Celanova, onde nacera en 1851, forma, xunto con Rosalía de Castro e Eduardo Pondal, a grande tríade do “Rexurdimento”.
Dedicóuselle o Día das Letras Galegas en 1967.
29. Xohán Casal
Fillo do escritor en galego Jacobo Casal, Xohán Casal Pardo nace na Coruña en 1935 e fina na mesma cidade en 1960. A enfermidade do corazón que padeceu dende neno e que o levou prematuramente á tumba condicionou a súa vida. Comeza a escribir moi novo en lingua castelá e cóntase que cando en 1956 coñeceu a obra de Castelao xa só quixo escribir en galego. Considerado o iniciador da Nova Narrativa Galega, escribiu O camiño de abaixo, publicado en 1970 como obra póstuma cun prólogo do seu amigo Reimundo Patiño. O resto da súa produción quedou inédita, agás un artigo sobre Rosalía de Castro publicado en El Ideal Gallego.
O mundo dos relatos de Casal está dominado constantemente pola soidade e a morte.
30. María Barbeito
En 1970 morre na Coruña a pedagoga, educadora, escritora e tradutora María Barbeito, que nacera na mesma cidade en 1880. Con destino na Escola Nacional Da Guarda, centro que vai dirixir entre 1915 e 1936, puxo en marcha unha novidosa pedagoxía educativa que a converte en referencia. Igual pasará nas súas obras de beneficencia, nas que introduciría un concepto sociolóxico. Colabora asiduamente en xornais e revistas de contido pedagóxico e social. Cunha especial preocupación polos temas relativos á muller, dá conferencias e publica textos sobre o tema, entre os que cómpre destacar La Mujer, antes, ahora y después, unha conferencia impresa en 1934 e pronunciada na Agrupación Republicana Femenina da Coruña.
Implantada a ditadura, María é acusada de diversos cargos, producíndose en 1937 a súa separación definitiva do servizo maxisterial. Unha vez apartada da función docente, vai centrar gran parte da súa actividade na tradución de obras francesas.
Foi nai dos escritores Isabel e Carlos Martínez Barbeito.
31. Manuel Lugrís Freire
En 1940 morre, na súa casa de Santo André, Manuel Lugrís Freire, que nacera en Sada en 1863, escritor e xornalista comprometido e dedicado á dignificación de Galiza. Foi membro fundador da Real Academia Galega e un dos seus presidentes. En 1883 emigrou a Cuba e alí fundou a primeira publicación periódica literaria escrita integramente en galego, A gaita gallega. De volta a Galiza colaborou na Revista Gallega e formou parte da Cova Céltica de onde sae a idea da formación dunha organización política que representase a ideoloxía rexionalista liberal que profesaban os seus integrantes. Así naceu, en 1897, a Liga Gallega. En 1889, o poeta pronunciou un discurso en galego na homenaxe que a Liga Gallega organizaba aos Mártires de Carral.
É, tamén, un dos creadores do xénero teatral no noso idioma.
E, sobre todo, un pioneiro, o primeiro que dá un mitin en lingua galega, o primeiro que escribe unha gramática do noso idioma en galego e tiña o carné número un do Partido Galeguista.
Era pai de Urbano Lugrís.
Foi o elixido para homenaxear no Día das Letras Galegas de 2006.
32. Evaristo Martelo Paumán
Nado na Coruña en 1853 e finado na mesma cidade en 1928, no palacio da rúa da Franxa (actual Escola de Danza da Deputación), Evaristo Martelo Paumán del Nero, marqués de Almeiras e vizconde de Andeiro, foi escritor e avogado. Era descendente do poeta e almirante Paio Gómez Chariño. Fixo estudos para mariño pero dedicouse finalmente ao Dereito. Era un dos contertulios habituais da Cova Céltica onde trabou unha grande amizade con Eduardo Pondal. Destacou na defensa do galego ao que cualificaba como “fala de reis”. Foi membro da Real Academia Galega.
É autor de catro poemarios: Os afillados do demo (1885), Líricas gallegas (1894), Landras e Bayas (1919) e Andeiro (1921).
33. Irmáns de la Iglesia: Antonio e Francisco
Os irmáns De la Iglesia, rexionalistas galegos, naceron en Compostela e trasladáronse á Coruña para exercer como docentes e os dous finaron aquí. Foron escritores fundamentais no comezo do Rexurdimento.
Antonio María de la Iglesia González (1822-1892), colaborou en La Aurora de Galicia e Revista de Galicia. Foi editor de Galicia e redactor do Diario de La Coruña. Organizou os Xogos Florais da Coruña de 1861 e compilou o Álbum de la Caridad (1862), onde se recollían as composicións dos poetas participantes e unha escolma da poesía galega do momento. É autor de El idioma gallego, su antigüedad y vida (1886). Escribiu poemas en galego recollidos en prensa.
Francisco Mª de la Iglesia González (1827-1897), fundou e dirixiu El Diario de Galicia e colaborou en El Defensor de Galicia e El Fomento de Galicia. Desde 1868 dirixiu o Diario de La Coruña e en 1863 a revista Galicia, que publicaría até 1865. Mais será pola súa produción dramática polo que Francisco ocupará un lugar destacado na nosa literatura. En 1882 o Liceo Brigantino coruñés estreará a súa peza A fonte do xuramento, considerada até hai pouco a primeira obra en galego da época moderna.
Aos irmáns de la Iglesia débese unha das primeiras publicacións periódicas escritas integramente en galego, O Vello do Pico Sacro. O primeiro número deste xornal editado na Coruña é do 3 de marzo de 1860.
Como curiosidade, indicar que a letra da celebérrima Alborada de Veiga é da autoría de Francisco María de la Iglesia.
34. José Pérez Ballesteros
Nado en Compostela en 1833 e finado na Coruña en 1918, foi un dos intelectuais máis destacados dentro do que se vén denominando na literatura como precursores. Ensaísta, articulista, folclorista e poeta, Pérez Ballesteros foi un dos asistentes aos faladoiros da Cova Céltica que tiñan lugar na libraría de Uxío Carré Aldao, e formou parte da comisión que, por encargo de Curros Enríquez feito desde Cuba, debería ocuparse de organizar a Academia Galega, da que sería membro fundador. A asociación El Folklore Gallego, coa que colaboraba, publicou o seu Cancionero popular gallego y en particular de la provincia de La Coruña, unha obra en tres tomos que o converteu nun folclorista moi recoñecido. Co seu Cancionero popular vai contribuír á recuperación, conservación e estudo da literatura oral trasladando ao mundo da escritura cantigas populares. Como poeta figura xa no Álbum de la Caridad coa composición Un soño. Logo escribiría Versos en dialecto gallego e Foguetes.
35. Manuel Murguía
En 1923, e na súa casa da rúa coruñesa de Santo Agostiño 16, morre Manuel Murguía. Manuel Antonio Martínez Murguía, nado no Froxel-Oseiro-Arteixo o 17 de maio de 1833, foi unha figura central do protonacionalismo galego, historiador e impulsor do Rexurdimento. Casa con Rosalía de Castro, en 1858, en Madrid, onde ela paraba á sazón na casa da súa prima Carmen Lugín de Castro, a nai de Pérez Lugín.
O seu labor fundamental foi a investigación histórica e a divulgación desta, así como a de difundir o ideario político de defensa de Galiza. En 1862 Murguía publicou un Diccionario de escritores gallegos, que ficaría incompleto, e en 1865 editou o primeiro tomo da súa Historia de Galicia. En 1886 publicou Los precursores. Foi presidente da Asociación Rexionalista Galega.
Con 72 anos xorde en Murguía a idea de crear unha Academia Galega da Lingua, idea que traslada a outros escritores da Cova Céltica e aos galeguistas de Cuba. O seguinte ano 1906 aprobouse a creación da Real Academia Galega, que presidiría até o seu pasamento.
Foille dedicado o Día das Letras Galegas no 2000.
